چگونه آثار ادبی را ترجمه کنیم؟

ترجمه ادبی، فن برگرداندن و تفسیر آثار ادبی نظیر رمان، نثر کوتاه، شعر، نمایش­نامه، ستون فکاهی و متن فیلم، از زبان و فرهنگی به زبان و فرهنگ دیگر است. ترجمه ادبی به آثار علمی و نظری همچون کتبروان­شناسی، مقالات فیزیک و فلسفه، نقد ادبی و هنری و آثار ادبیات کلاسیک و کهن نیز می­پردازد. با نبود ترجمه ادبی، هنر و تفکر بشری، از جوهره تفکرات و آثار متعالی، از انجیل تا دن­کیشوت، از فروید و اینیشتن تا نجیب­ محفوظ و اورهان پاموک بی‌­بهره خواهد بود. اگر علاقه­‌مند به ترجمه آثار علمی و ادبی هستید، یادگیری فن ترجمه  می‌­تواند بسیار راه­گشا باشد. اگر می‌خواهید مترجم ادبی باشید، از این کارها غافل نشوید:

گام‌­ها:

۱. خواننده‌­ای مسلط و مشتاق در هر یک از زبان­‌ها (زبان مبدأ و مقصد) باشید.

ترجمه آثار ادبی، مستلزم مهارت در خواندن نانوشته‌ها (فهمیدن مفاهیم ضمنی متن) است. هم باید شیفته خواندن ژانرهایی که ترجمه می­‌کنید باشید و هم با نویسنده و تفاوت­‌های ظریف زبان­‌ها، فرهنگ‌ها، افکار و معانی آشنا باشید.

مثلا اگر نثر مسجعی را از انگلیسی به فارسی ترجمه می­‌کنید، هرچه­ می­‌توانید نثر مسجع چاپ‌­شده (و چاپ­‌نشده) فارسی و انگلیسی بخوانید. این­‌کار شما را در یافتن سبک­‌ها، ظرافت­‌های زیرساختی، سیاق­‌ها و جوهره نثر مسجع، به منظور شناخت بافت شعر در زبان انگلیسی و بازسازی آن در زبان فارسی یاری می­‌کند.

به یاد داشته باشید که همیشه باید از وضعیت زبان­‌ها (ی مبدأ و مقصد) مطلع باشید. زبان، ماهیتی انعطاف­‌پذیر دارد که دائماً در حال تغییر و تحول است. گویش­‌ها تغییر می­‌کنند، معانی دگرگون می­‌شوند، نوواژه­‌ها ساخته می­‌شوند، و واژه­‌های قدیمی می­‌میرند و یا احیا می­‌شوند.

۲. مهارت­‌های نوشتاری خود را در زبان مادری‌تان ارتقاء دهید.  

اغلب مترجمین ادبی، به استثنای موارد بسیار اندک، تنها به زبان مادری خودشان ترجمه می­‌کنند، زبانی­ که با آن به بهترین نحو منظور خود را می­‌رسانند و بیشترین تماس را در خانه با آن دارند. برای ترجمه یک کتاب، باید یک کتاب نوشت؛ برای ترجمه یک نمایش­نامه، باید نمایش­نامه‌نویسی دانست. تنها راه انجام این کار، نوشتن هرچه­ بیشتر به زبان خود و تقویت مداوم این مهارت است. اغلب مترجمان نشریات معتبر، نویسندگان نشریات معتبر هم هستند.

یک استثنای نادر بر این قاعده، لی گلدبرگ اسرائیلی (۱۹۷۰-۱۹۱۱) بود. وی پرورش‌­یافته و تحصیل­کرده اروپا بود، ولی تنها به زبان عبری نو، زبان سومش از میان شش زبان دیگر ترجمه می‌­کرد. به­‌هرطریق، او زبان عبری را به­‌عنوان زبان بومی و ابزار بیان خود انتخاب کرده بود و علاوه ­بر ترجمه، تألیف­‌های فراوانی نیز به زبان عبری داشت.

۳. تحصیل کنید. 

سازمان‌های دانشگاهی در سراسر دنیا، یکی از معتبرترین منابع و حامیان ترجمه علمی و ادبی هستند. حداقل یک مدرک در رشته ادبیات تطبیقی، زبان­شناسی، زبان، و یا ترجمه بگیرید تا تمایز داشته باشید. ترجمه ادبی اختصاصی غالباً در برنامه­‌های نگارش ادبی ارائه می­‌شود. از طرف دیگر، تحصیلات دانشگاهی فرصت دست­یابی به سخنرانی­‌های ادبی، کارورزی نزد اساتید ترجمهو استفاده از کتاب­خانه­‌های مجهز و مجموعه­‌های جهانی را به شما می­ دهد.

اگر دانشگاه خارج از دسترس شماست، می­‌توانید با مطالعه کتاب خودآموزی کنید. کتاب­فروشی­‌ها و کتاب­خانه­‌های اطراف خود را بررسی کنید و آثار مرتبط چاپ­شده را بیابید و بخوانید و بخوانید و بخوانید. (برای اطلاعات بیشتر به توصیه‌های زیر توجه کنید).

۴. در مورد نویسنده و اثری که ترجمه می­‌کنید تحقیق کنید.  

اثر یک نویسنده، پاره‌­ای از وجود اوست. جهت تفسیر آن­چه که می­‌خوانید، باید همه­‌چیز را درباره شخصی که پشت کلمات است بدانید. از خود بپرسید: این اثر کِی و کجا نوشته شده است؟ نویسنده اهل کجا بوده ­است؟ شرایط محیطی نویسنده در زمان نگارش آن اثر چگونه بوده است؟ آیا این اثر، ارجاعی از آثار ادبی دیگر دارد؟ آثار دیگر نویسنده چیست؟ و سؤالاتی از این دست.

۵.خطرات متعاقب آن­چه را ترجمه می­‌کنید بشناسید. 

بسته به محتوای اثر، ترجمه یک اثر خاص ممکن است به قیمت زندگی هم نویسنده و هم مترجم تمام شود. ترجمه آثار، انقلاب­‌ها و جنگ­‌ها به راه انداخته است. مخاطبان خود را بشناسید.

۶. به یاد داشته باشید که هیچ ترجمه­‌ای کامل نیست.

از لحظه­‌ای که دست به برگرداندن اولین جمله می­‌ز­نید، جمله اصلی در ترجمه گم شده است. این وظیفه شماست که به­‌جای یافتن معادل، به بازسازی جمله اصلی بپردازید، به نحوی که گویا آن مفهوم به زبان مقصد نوشته شده بوده است. مفاهیم فرهنگی، تفاوت­‌های جزئی رنگ­‌ها، ابهامات معنایی و حتی تاریخ می­‌تواند گم شود و گم می­‌شود. از این موضوع نترسید ولی حواستان به آن باشد. همواره می­‌توانید در موارد ضروری از پانویس­ و ته­‌نویس استفاده کنید. مخاطب شما کیست؟

بخش‌های ترجمه‌شده و تمام‌شده را یک به یک نمونه‌‌خوانی و غلط‌گیری کنید و پس از آن یک خوانش کلی و در پایان یک بازنگری داشته باشید. ممکن است واژه یا اصطلاح بهتری در همان زبان بیابید که معنا را دقیق­‌تر از بقیه برساند. بیش از حد با متن کلنجار نروید، اما ببینید کجا می­‌توانید تفاسیر خود را پیاده کنید.

۷. ناشری بیابید.

در چاپخانه‌ها قراردادهای کلانی بر سر ترجمه‌های ادبی بسته می ‌شود. به آن‌ها مراجعه کنید، آن‌ها را بررسی کنید، نمونه‌های ترجمه/تألیف خود را ارائه دهید و با آن‌ها مذاکره کنید.

برخی کشورها کمک‌­هزینه­‌هایی از سوی انجمن­‌های دولتی فرهنگی- هنری، مختص ترجمه آثار ادبی ارائه می­‌دهند. بررسی کنید که کدام به شما تعلق می­‌گیرد و گزینه­‌های پیش رویتان را بسنجید.

۸. عضو یک سازمان تخصصی ترجمه شوید.

هر کجایی که زندگی می­‌کنید، چه در کانادا، شیلی، کامرون یا در چین، سازمان­‌هایی تخصصی برای مترجمان و سازمان­‌هایی مختص ترجمه ادبی وجود دارد. عضویت در یک سازمان نقش مهمی در تجربه و دانش حرفه­‌ای شما دارد و موقعیت ارتباطات مفیدی را برایتان ایجاد می­‌کند و درهایی به سوی فرصت­‌های آموزشی تخصصی و جوایز ترجمه بر شما می­‌گشاید.

۹. مدام تمرین کنید.  

مکانی آرام برای خود بیابید و حداقل پانزده دقیقه در روز ترجمه کنید. فقط با سخت­‌کوشی و پیروی از یک برنامه منظم پیشرفت می­‌کنید. پس از مدت اندکی، از میزان کارهایی که جمع شده، شگفت­‌زده خواهید شد.