طرز نگارش درست همزه (ء)

در زبان فارسی «همزه» را می‌توان به این صورت‌ها نوشت: ا، آ، ـئـ، ؤ، ءِ رسم‌الخط در زبان فارسی

همین‌جا فرق بین همزه «ء» و «ی» کسره‌ی آخر بعضی کلمات فارسی «ء» را روشن می‌کنیم:

قواعد همزه، در زیر می‌آید، اما «ء» که بر روی کلمات فارسی مثل: خانه‌ی من و پیشه‌ی تو می‌آید، با همزه‌ی عربی ارتباط ندارد و در واقع از لحاظ شکلی، مخفف «ی» است که دنباله‌ی «ی» قطع شده است. بعضی اخیراً این «ی» را به صورت کامل می‌نویسند، مثل: خانه‌ی من و پیشه‌ی تو، که این امر تفاوت بنیادی با «ی» مخفف ندارد ولی از آنجا که شکل نگارش را اندکی بدنما می‌‌کند و بیم آن می‌رود که از این پیشنهاد خوشنویسان استفاده نکنند، نوشتن «ی» به صورت مخفف شکلی، پیشنهاد می‌شود.

الف) همزه‌ی عربی ممکن است در اول کلمه‌ی فارسی بیاید که به صورت‌های «اَ»، «اِ»، «اُ» یا «آ» است.

مثل: اَستر، اُشتر، اداره، آسیب.

و در کلمات خارجی مثل: اَندکس، اِستادیوم، اُسوالد، آربری.

کلماتی مثل ئیدروژن و ئیدرات‌ها که با دندانه نوشته می‌شود دلیلی دارد که اینک می‌گوییم: این دسته از کلمات خارجی در اصل با «H» فرانسه نوشته می‌شد و حالا هم می‌شود و از همان صورت به فارسی آمده است و سال‌ها پیش آنها را «هیدروژن» و «هیدارت‌ها» می‌نوشتند. از آنجا که این حرف در زبان فرانسه، یعنی «H یا هاش» به صورت «آش» تلفظ می‌شود، به‌تدریج که خواسته‌اند آن کلمات را نزدیک به تلفظ اصلی‌شان بنویسند «هـ» را تبدیل به «ئـ» کرده‌اند و به همین صورت هم مانده است. اگر روز اول «H» را به صورت فرانسوی آن تلفظ می‌کردند و «ایدروژن» و «ایدرات‌ها» می‌نوشتند چنین نمی‌شد. در هر حال این استثنا وجود دارد.

ب) همزه ممکن است در وسط بیاید، در این صورت:

اگر کلمه‌ی فارسی باشد، هرگز در میان کلمه یا پایان کلمه به صورت «همزه» نیست، بنابراین همواره با «ی» نوشته می‌شود (چون همزه فارسی نیست و کلمه‌ی فارسی همزه ندارد).

• آیین   و نه به صورت   آئین
• پاییز  و نه به صورت  پائیز
• پایین  و نه به صورت  پائین
• روییدن  و نه به صورت  روئیدن
• بوییدن  و نه به صورت  بوئیدن
• مویین  و نه به صورت  موئین
• رویین  و نه به صورت  روئین

همزه‌ی میانی از کلماتی که عربی است و به فارسی آمده

پس از مصوت کوتاه ـَ «A» به صورت «أ» نوشته می‌شود:

مثل: تألیف، تأثیر، تأدیب، مأوا، رأس، مستأجر و غیر این‌ها.

پس از حرف مصوت کوتاه ـَ (A) و پیش از حرف مصوت بلند (آ=Â) به شکل «آ» نوشته می‌شود. در واقع «همزه» در این حال در «الف» ممدوده جذب می‌شود:

مثل: منشآت، مآخذ، مآلاً، مآثر، مآل، لآلی (جمع لؤلؤ).

سعدی گوید: بر رخ گل از نم اوفتاده لآلی /  همچو عرق بر عذار شاهد غضبان

پس از صامت ساکن و پیش از حرف مصوت بلندِ «آ=» مثل مورد قبل به صورت «آ» نوشته می‌شود:

مثل: قرآن، مرآت.

پس از مصوت «اُ=O» به شکل «و» که روی آن علامت همزه قرار می‌گیرد نوشته می‌شود:

مثل: مؤتمن، مؤتلف، مؤسس، مؤثر، مؤدب، سؤال، مؤنث.

جز موارد چهارگانه‌ی بالا در سایر موارد، همزه‌ی میان کلمات عربی یا خارجی در فارسی «ئـ» و «ـئـ» یعنی به صورت دندانه‌ای که روی آن علامت همزه قرار می‌‌گیرد، نوشته می‌شود.

از جمله: ائتلاف، تخطئه، تئاتر، سئانس، رئالیست، توطئه، مسئله، هیئت، جرئت، قرائت، دنائت، ژوئن، پنگوئن، مسائل، مصائب، رسائل، علائم، ملائک، نوئل، سوئد.

یادآوری: پیش از حرف مصوت کوتاه مکسور «ـِ =E» را معمولاً فارسی زبانان با «ی» می‌نویسند:

مثل: مصایب، رسایل، غایب، ملایک، جایز، عواید، فواید، شمایل، سایر، فصایل، نایل، نایب، قبایل.

اما باید در نظر داشت که «مسائل» در عربی جمع مسئله است و «مسایل» جمع «مسیل». بنابراین برای پرهیز کردن از اشتباه که این جمع، جمع «مسیل»  است یا «مسئله» بهتر است «مسائل» را جمع مسئله و «مسایل» را جمع مسیل گرفت و این استثنا را پذیرفت. کلمات لاتینی مثل نوئل را هم اگر به صورت «نویل» یعنی با «ی» بنویسیم علاوه بر اینکه تلفظ آن با زبان اصلی و به‌ویژه با تلفظ شفاهی آن تغییر می‌کند و از طرفی «نویل» ندارد (سِر، نویل چمبرلن) اشتباه پیش می‌آید، بنابراین، این گونه کلمات را بهتر است با همزه نوشت، یعنی در هر حال «فونتیک» تلفظ آن نباید تغییر عمده‌ای بر اثر نگارش فارسی پیدا کند.

پیش از مصوت بلند «او =U» به صورت:

مثل: شئون، رئوف، مسئول، مرئوس، زئوس، کاکائو، شائول نوشت.

پیش از مصوت کوتاه «ـُ =O» (که این مورد مربوط به کلماتی است که از زبان‌های اروپایی به فارسی آمده است) با «ﺌ» یا «ـئـ» (دندانه + علامت همزه) باید نوشت:

مثل: لائوس، لئون، ناپلئون، نئون، کلئوپاترا، لئوپلد، ژئوفیزیک، تئودور.

پ) همزه ممکن است در پایان کلمه بیاید (در کلمات فارسی همزه‌ی پایانی نداریم و این همزه مخصوص کلمات عربی است به فارسی آمده است).

پس از مصوت کوتاهِ (ـَ =A) به صورت «أ» یا «ـأ» می‌آید:

مثل: مبدأ منشأ، ملجأ، خلأ، ملأ (ملأ عام).

همزه‌ی این گونه کلمات هنگام چسبیدن به «یا» ی وحدت، نکره و نسبت به صورت «ﺌ» یا «ـئـ» می‌آید:

مثل: مبدئی، منشئی، ملجئی، خلئی، ملئی.

پس از مصوت کوتاهِ «ـُ =O» به صورت «واو» که بالای آن علامت همزه است نوشته می‌شود:

مثل: تلؤلؤ، لؤلؤ.

غیر از دو مورد بالا همه جا به صورت خود علامت همزه «ء» نوشته می‌شود:

مثل: سوء، بطیء، شیء، جزء،

همزه‌ی این دسته از کلمات هنگام چسبیدن به «یا» ی وحدت، نکره و نسبت به صورت «ﺌ» نوشته می‌شود:

مثل: جزئی، سوئی، شیئی.

همزه‌ی پایانی پس از مصوت بلند «آ =» حذف می‌شود:

مثل: ابتدا، انتها، املا، انشا، اجرا، وزرا، اطبا، انبیا، اولیا، امضا، ابتلا، صفرا، سودا و غیر آنها.

در حالت نسبت و همراهی با «یا» ی وحدت و نکره و در اضافه، به‌جای همزه، «ی» قرار می‌گیرد:

مثل: ابتدای، انتهای، املای، انشای، اجرای، وزرای، اطبای، انبیای، اولیای، امضای، ابتلای.

همزه از اول ضمایر و صفات اشاره حذف نمی‌شود:

مثل: بنابراین، از این، در این، از او، در او، جز او، نوشتن آن به صورت «بنابرین» و … غلط است.